Nhiều bậc lương y kỳ tài
Những người được coi là “linh hồn” của làng thuốc chính là những danh y đã tạo nên danh tiếng của làng Nghĩa Trai. Cụ Đỗ Ngọc Giao (78 tuổi) - một người bốc thuốc ở làng - kể lại: “Làng vẫn nổi tiếng là cái nôi sản sinh ra nhiều thầy lang giỏi. Minh chứng là trong nhiều hiệu thuốc đông y ở cả nước hễ biển hiệu nào có chữ đầu là Nghĩa thì biết người đó xuất thân từ làng Nghĩa Trai. Đây là quy định của làng để nhớ về quê hương bản quán".
Theo lời cụ Giao, ở làng Nghĩa Trai hiện có khoảng 5 dòng họ lớn đó là Đỗ, Nguyễn, Trần... Trước đây, dòng họ nào cũng sở hữu những bài thuốc đặc biệt hiệu quả. Như họ Trần có bài thuốc chữa ngứa, phổi không ai địch được. Họ Nguyễn có bài chữa khớp, dạ dày được coi là “thiên hạ vô song”. Thế nhưng, các bậc lương y ở đây cũng có cái lo bởi không biết vòng hào quang đó sẽ duy trì được bao lâu nữa, vì nhiều dòng họ chưa tìm ra người kế nghiệp.
Cụ Giao kể câu chuyện cách đây đã hàng trăm năm. Khi đó, cụ Lang Tử của dòng họ Trần sở hữu bài thuốc chữa ngứa vô địch thiên hạ. Có người hàng xóm đến nhờ lấy thuốc chữa bệnh. Đặc điểm của bài thuốc chữa ngứa là uống thuốc vào thường đau bụng. Khi người hàng xóm uống vào thấy đau bụng liền đi báo quan. Quan đến bắt cụ giải lên huyện, mấy ngày sau mới thả.
Sau khi uống thuốc cụ Lang Tửu khỏi bệnh, người hàng xóm đến xin lỗi nhưng cụ tự ái không nhận lời. Sau đó, cụ chỉ bốc thuốc chữa bệnh cho người trong nhà chứ không nhận chữa cho bất cứ ai, cũng không truyền lại bài thuốc này cho ai. Kể từ đó, dòng họ Trần không còn người nối nghiệp. Bài thuốc đặc trị ngứa vĩnh viễn chìm vào quên lãng.
Ngay như dòng họ Đỗ của gia đình ông Giao đến nay vẫn đang loay hoay tìm người nối nghiệp lương y. Ông Giao kể rằng, đời cụ nội của ông sinh được 10 người con, nhưng chỉ có duy nhất một người nối nghiệp. Đến ông là đời thứ 29 và cũng là người duy nhất của dòng họ nối nghiệp ông chú. Tới nay, ông Giao chưa tìm được người tiếp theo thừa kế “gia sản” cha ông để lại.
Người lưu giữ nhiều bài thuốc quý
Sau một hồi hỏi thăm, chúng tôi cũng tới được nhà lương y Đỗ An Ngợi (74 tuổi). Thấy khách, cụ mang cuốn sách ghi chép lại các tư liệu dịch từ bia minh văn ở đình làng cách đây hàng ngàn năm ra để minh chứng. Người dân địa phương coi tấm bia này là báu vật của làng, là minh chứng cho lịch sử tồn tại hàng ngàn năm của làng biệt dược.
Cụ Ngợi tự hào bảo: “Ở miền Bắc mình cũng có nhiều làng làm nghề thuốc, nhưng gần như họ buôn bán dược liệu là chính. Còn chúng tôi thì vừa trồng dược liệu, vừa bốc thuốc, lại vừa buôn bán. Gần như hộ nào trong làng cũng trồng cây thuốc, 5 - 6 hộ làm nghề buôn bán dược liệu và 5 gia đình được coi là thần y”.
Theo lời cụ Ngợi, những người được coi là thần y phải dựa trên cơ sở bốc thuốc, làm ăn tử tế, được nhiều người tin dùng, được người trong làng đồng tình nể phục. Còn số người biết nghề thì nhiều không đếm được. Một đặc điểm khá thú vị của làng thuốc Nghĩa Trai, đó là nhiều ngưởi ôm cả chục tấn dược liệu trong nhà nhưng khi ốm thì lại không biết cách dùng, vẫn phải cậy nhờ đến các thầy lang.
Đây là một chuyện lạ, bởi nét truyền thống đầu tiên của làng Nghĩa Trai là không bao giờ giấu giếm bài thuốc, công thức chữa bệnh mà phải công bố cho càng nhiều người biết càng tốt. Điều này có liên quan đến đặc điểm truyền thống thứ hai là phải làm việc nghĩa. Phổ biến bài thuốc để nhiều người tự chữa bệnh cũng là một cách làm việc nghĩa. Vì thế, từ lúc lập làng, những vị tướng quân thời Lý đã lấy tên làng là Nghĩa Trai nhằm nhắc nhở người dân phải đề cao việc nghĩa ở đời.
Nói rồi, cụ minh chứng luôn bằng việc nói về bài thuốc chữa bệnh “viêm đa khớp”. Bệnh khớp có tỉ lệ rất cao ở người cao tuổi, hầu như ai khi về già cũng mắc một bệnh xương khớp nào đó như thoái hóa khớp, thoái hóa đốt sống cổ, viêm khớp, viêm đa khớp, vôi hóa cột sống, thoát vị đĩa đệm, sưng đau các khớp... khiến họ phải thường xuyên chữa trị, nếu không các cơn đau có thể làm hạn chế vận động, tạo ra những tổn thương nghiêm trọng cho cơ thể.
Triệu chứng chung là đau mỏi vai gáy, đau mỏi các khớp, mưa lạnh, ẩm thấp thì đau tăng hoặc tái phát, bệnh mạn tính. Trên thực tế, các nguyên nhân này tác động cùng một lúc nhưng không giống nhau, nếu chủ yếu do hàn thì gọi là thiên về hàn, thiên về phong hay thiên về thấp để phân loại ra các thể nhỏ như phong tý, hàn tý hay thấp tý. Các phương pháp chữa đều nhằm lưu thông khí huyết ở cân xương, đưa tà khí (phong, hàn, thấp, nhiệt) ra ngoài, bồi bổ khí huyết can thận để chống tái phát (ngay vệ khí cũng do thận sinh ra) và để chống lại các hiện tượng thoái hóa khớp, biến dạng khớp, teo cơ, cứng khớp nhằm hồi phục các chức năng bình thường của các khớp xương.
Không chỉ được kế thừa bài thuốc gia truyền, cụ Ngợi còn nghiên cứu nhiều tài liệu để đưa ra bài thuốc chữa bệnh khớp hiệu quả gồm: Thổ phục linh 16g, ké đầu ngựa 16g, hy thiêm 16g, uy linh tiên 12g, rễ vòi voi 16g, quế chi 8g, bạch chỉ 8g, tỳ giải 12g, ý dĩ 12g, cam thảo nam 12g; sắc uống ngày một thang. Hoặc Phòng phong thang gia giảm gồm: Phòng phong 12g, khương hoạt 12g, tần giao 8g, quế chi 8g, phục linh 8g, bạch thược 12g, đương quy 12g, cam thảo 6g, ma hoàng 8g; sắc uống ngày một thang.
Cụ lang Ngợi từng nổi tiếng với bài thuốc chữa sốt xuất huyết khi còn làm ở trạm y tế xã. Bài thuốc đơn giản của cụ đã hóa giải cả đợt dịch bệnh cho người dân địa phương (những năm 1988-1989) mà không dùng đến một viên thuốc tây.
Cách nhà cụ Ngợi không xa chính là nhà Lương y Nguyễn Thế Viễn - Chủ tịch Hội đông y huyện Văn Lâm. Ông Viễn tự hào về vùng đất trồng cây dược liệu Nghĩa Trai: “Ở Nghĩa Trai có một vị thuốc quý chỉ nơi đây mới có. Đó là cúc hoa Nghĩa Trai”. Cúc Nghĩa Trai là độc nhất vô nhị vì ở nơi khác không trồng được. Người dân trong làng đi làm ăn ở nhiều nơi, mang giống cúc đi theo để trồng nhưng đều bất thành. Cúc hoa Nghĩa Trai là sản phẩm quý và rất có giá trị. Khi thu hoạch, bông cúc tròn xoe như chiếc cúc áo. Khi cúc nở, người dân ngắt về phơi khô để ướp trà hoặc chế biến làm các thành phần của nhiều phương thuốc.
